भरारी

                        

भरारी

पावसाळा सुरू झाला की, पक्ष्यांची पोरं आकार धरायला लागतात. नुसत्या मांसाच्या गोळ्यावर पिसं यायला सुरवात होते. हालचालीतील सफाई नसलेलं गोड बदगुपण पाहून पाहणार्‍याच्या चेहर्‍यावर नक्की स्मितरेषा उमटते. त्यांच्या हट्टातही वाढ झालेली असते.

 पूर्वी मुली जरा वयात आल्या की त्यांच्या आईबापांना काळजी वाटे आणि वयात येणार्‍या मुलींचे हात पिवळे करण्याची घाई होई. त्यांची लग्न जमवण्याच्या पुढच्या हालचालींना वेग येई त्याप्रमाणे पक्ष्यांनाही पिलांना सक्षम करून घरट्याबाहेर उडवण्याची झालेली घाई,  माणसांच्या अईबापांनी केलेल्या  लग्नाच्या हालचालींइतकीच तळमळीची आणि अन्तर्मनातून उपजलेली असते.  

पंखात फार बळ नसलेली बुलबुलची पिलं वाटीएवढी घरटी सोडून फांदयावर येऊन बसताना दिसतात. त्यांच्या उडण्यात पाहिजे तितकी सफाई, बळ नाही पाहून अनेक भक्षक डोळे लावून बसलेले असतानाच एका `टेक’ मधे भुर्रर्रऽऽ उडणारं पिलु ‘‘अरे किती छान!’’ म्हणायला लावतं. पडलं तर मात्र मांजरीचं!

पावसाचे ढग भरून आले की खाली उतरून कमी उंचीवरून  भिर्र भिर्र इतस्ततः उडणार्‍या पाकोळ्यांच्या उडण्यात स्वस्थता नसते. चंचलपणे क्षणात इकडे तर क्षणात तिकडे जाणार्‍या ह्या पाऊसपक्षांचं निरीक्षण करणं ही अवघड! एकक्षण शांत बसतील तर शपथ. उडण्यात दमदार पणा कमी. एखाद्या लहान मुलाने टॉर्च सुरू करून अंधारात वाटेल त्या दिशेने फिरवत राहावा तसे पंख फडफडवत उजेडाच्या झोतासारखं ह्यांचं उडणं! एकदा मात्र खिडकीच्या बाहेर तिघं शांत बसलेले पाहून आतूनच त्यांना पाहून घेतलं. नुकतं उडायला शिकलेलं, दमलेलं पिलू खिडकीत बसून एकदम डोळे मिटायला लागलं. त्याच्या दमलेल्या डोळ्यावरची झोप आवरत नव्हती. आई बाप त्याच्या आजूबाजूंनी वेगवेगळ्या पातळ्यांमधे फिरून त्याला उडायला लावायचा प्रयत्न करत होते. पण त्याचा साफ नकार! शेवटी आपला हेका सोडून दोघंही त्याच्याजवळ येऊन बसले. शांत बसलेली पाकोळी आणि तोंडातून आत बाहेर जीभ न करणारा साप अजून तरी मी पाहिला नव्हता. पिलाची डुलकी अर्ध्या एक मिनिटात संपली आणि सारे उडाले. कधी कधी आपला Flat हा Room on the roof असल्याचे असे फायदे असतात.

चिमण्यांचा थवा जमिनीवर बसून काही बाही टिपत असतांना मांजरीची चाहूल लागली रे लागली की किलबिलाट करत भुर्रऽऽऽ उडणार! त्यांच्यात एकमेकात भांडणं चालू असली तर उडताना आपण माणसांच्या किती जवळून जातोय हे भान हरपलेला असतो.

पाळलेली कबुतरं असोत वा आकाशात स्वच्छंद उडणारा बिनपाळीव कबुतरांचा थवा असो; त्यांची सांघिक शिस्त,  एकमेकांमधील समज आणि अंतर्दृष्टी ह्यांचं नवल वाटतं. वेगवेगळ्या रचनांमधे/ formations मधे उडताना ह्या सर्वांनी कधी ह्या सांघिक भरारीची रंगिततालीम केली असेल असा प्रश्न पडतो. आपल्याकडे दहा जणांनी एक बेत ठरवला तर तो हाणून पाडायला त्यांच्यात एक तरी दिडशहाणा असतोच. रस्ता कितीही रुंद असो वा अरुंद! मधे divider असला तरी  उलट्या दिशेने येणार्‍यांची कमी नसते. आणि पाहून वा न पाहता धडकणार्‍यांचीही नसते. पण ह्या कबुतरांच्या थव्यातील एकोप्यात कधी बाध येत नाही आणि पक्षी उडतांना उलट्या दिशेने येऊन एकमेकांवर धडकून अपघात झाल्याचे कधीही पहायला मिळत नाही.

एखाद्या शांत जलाशयात एखाद्या भल्या मोठ्या जलचराने वर येताच एकदम खळबळ माजून सगळं पाणी गढूळ व्हावं तसं एका कावळ्याने काव काव करायला सुरवात केली की झुंडीने उडत येणारे कावळे आणि त्यांची काव काव कितीही आवडली नाही तरी त्यांना खायला घालणारा माणूस ते कसा काय ओळखतात कोण जाणे! सगळ्या कावळ्यांमधला हा कावळा आपला असं आपल्याला काही ओळखू येत नाही. कावळा वर उडाला की नेम धरून शिट अंगावर पडेल अशी टाकतो. त्याचं हे कौशल्य सर्व शहरातील माणसांनी अनुभवलं असेल.

पोपटांची उडण्याची रीतच वेगळी. शाळा सुटलेल्या मुलांसारखी! पूर्वी शाळा सुटली की मुलांच्या झुंडी एकमेकांच्या खांद्यावर हात टाकून पळत सुटत. कधी मोठी साखळी तोडून कोणी आपल्या मित्राच्या खांद्यावर हात टाकायला डावी उजवीकडे जाई. आता स्कूलबसच्या युगात हे दृश्य शहरात दिसलं नाही तरी गावाकडे हमखास दिसतं. पाठीवरची दप्तरं सांभाळत पळत जाणारा मुलांचा थवा मला पोपटांच्या थव्याची आठवण करून देतो.  पोपटांचा थवा वरून जात आहे हे सांगायला आकाशाकडे पहायची जरूर पडत नाही. अखंड बडबड! अनेक असले तरी बडबड आणि एकटा जात असला तरी बडबड! नेहमी उंचावरून उडायला आवडणार्‍या पोपटांच्या लांब शेपट्या आणि निमुळते बांधे खालूनही स्पष्ट जाणवतात. डावीकडचा पोपट मधेच उजवीकडे येणार मधलाच त्याच्या मित्राशी गप्पा मारायला अजून दुसरीकडे जाणार. बडबड मात्र अखंड! त्यांच्या उडण्यातला वेग आणि सहजपणा पाणी सहज कापत जाणार्‍या सिंगल स्कल बोटीसारखा! 

बगळ्यांची शिस्तच वेगळी! तिघं जणं जरी उडत असले तरी धनुष्यातून सुटलेल्या बाणाच्या त्रिकोणी टोकाच्या आकृतीतच पुढे सरकणार! बगळ्यांच्या लपलप हलणार्‍या पंखांमधे जणु पाण्याच्या लाटांनी दिलेली अनोखी लयबद्ध हालचाल सामावली असते. नादमय लयबद्ध लाटांकडून ती त्यांना प्राप्त झालेली असते. बगळे पाय पोटाशी दुमडून उडणार तर त्यांचे मोठे भाऊ सारस किंवा लांब पायाचे अनेक पाण्याजवळ राहणारे पक्षी त्यांचे लांब पाय शेपटीच्या बाजूला मागच्या दिशेने ताणून अजूनच कमनीय उडतात. त्यांच्या पंखांची लयबद्ध हालचाल, त्यांच्या पंखांचं सामर्थ्य बघत राहणं आनंदमय अनुभव असतो.

अनेक प्रतलांमधे उडणारे सीगल्स पहायला नावेत बसून समुद्रसफरच करायला हवी. कधी डाव्या बाजूला तर कधी उजव्या बाजूला आपले पंख झुकवून आकाशात सहजतेने प्रात्यक्षिकं दाखवणार्‍या विमानांसारखी ह्यांची उडान बघत राहण्यासारखी! खायला काही फेकलं तर हवेतल्या हवेत उडवणार. बरोब्बर चोचीत पकडणार! नावेभोवती त्यांच्या दमदार भरार्‍या आणि पुढल्या क्षणी समुद्राच्या वरखाली होणार्‍या लाटांवर बसून झुलत राहणं--- सगळच प्रेक्षणीय

पहिल्यांदा मला वाटे की जास्त पक्षी रानात राहतात. पण प्रत्यक्षात पक्ष्यांच्या अनेक प्रजाती ह्या माणसांच्या संगतीत, माणसांच्या जवळ राहणं जास्त पसंत करतात. मनुष्य वस्तीच्या आजुबाजूच्या परिसराला जास्त प्राधान्य देतात. इतकच काय मधमाशाही माणसाला धरून राहतात. माणूस राहणार्‍या ठिकाणी पाणी नक्की मिळतं हे जिवंत राहण्याचं त्यांनी सोडवलेलं गणित आहे.

एखाद्या पक्ष्याची आकाशात उडायची लकब,सवय कितीही लांबून पाहिली तरी  सराईत नजरांना तो पक्षी ओळखू आला नाही असं होत नाही.

निळ्या काळ्याशार sunbird चं तीव्र गतीने पंख हलवत हेलिकॉप्टरप्रमाणे एका जागी थांबून फुलातील मध खाणं प्रशंसनीयच! त्याच्या पंखांची होणारी हालचाल इतकी जलद की, पखांच्या जागी इटुकले धुक्याचे ढग तयार झाले आहेत  असं वाटायला लावतो. फुलात  लांब चोच घालून त्याचं मध खाणं--- ! ---पंख हलवण्याच्या जलद क्रियेत त्याचं पुढे त्याच प्रमाणे मागच्या दिशेलाही सरकणं मला कायम ‘‘आहाहा शाब्बास बेट्या!’’ म्हणायला लावतं. एरवी पक्ष्यांनी reverse gear टाकल्याचे कधी मी पाहिलं नाही.

आपला रत्नमय लांबलचक पिसारा तोलून धरत ह्या झाडावरून त्या झाडावर उडत जाणारा मोर एखादेवेळीच दिसला तरी आयुष्याच्या पुस्तकात ठेवलेल्या खूणेच्या मोरपिसासारखा असतो. भले तो उंच उडत नसेलही! लाबं पल्ल्याच्या उडण्याचं त्याला वरदान नसेलही. पण त्याची ती रत्नजडित छोट्या टप्प्याची उडान पापण्यांची हालचाल विसरायला लावते आणि काही क्षणांसाठी तरी तुम्हाला पुतळा बनवते.

रानकोंबडीसारखे काही पक्षी कायमचे अस्वस्थ, शंकाकुल आणि धांदरट! काय करावं आणि कसं वागावं ह्याचा उमज न पडल्याने कायम तोंडघाशी पडणारे. रानातून जातांना लांबवरून माणसाची चाहूल लागली की आत लपायचं सोडून नेमका माणूस जवळ आला की त्याच्या समोरूनच कोंबडी फरफर उडत जाणार. तो दचकून दोन पावलं मागे सरकलाच पाहिजे. आईचं असं वागणं पिल्लांनाही तसच धाय मोकलल्यासारखं वागायला भाग पाडतं. बरं! फार दूर वा उंच उडेल असंही नाही. जवळच्याच झाडावर किंवा खाली बसलेली दिसेल. जवळ आहे म्हणून हाती गवसेल असं मात्र अजिबात नाही. येणार्‍याच्या माणसाच्या ध्यानीमनी नसताना अचानक त्याच्या समोरून तिच्या ह्या अशा उडत जाण्यानी थोडं दचकायला आणि संभ्रमित व्हायला नक्कीच होतं. कदाचित पिलांनी सुरक्षित पल्ला गाठण्यासाठी अवलंबलेला हा एक वेगळाच मार्ग असू शकतो. 

कावळा आणि कोकीळ कितीही सारखे काळे दिसत असले तरी कोकीळ कावळ्यांप्रमाणे थव्यानी/गठठ्यांनी दिसत नाही. एखादा कोकीळ ह्या झाडावरून त्या झाडावर कुहू कुहू करत उडत गेला तरच ‘‘अरे वा कोकीळ!’’  पाहिल्याचा आनंद मिळतो. तर सकाळीच घुमणार्‍या भारद्वाजाने त्याचे पंख हवेवर पसरले की त्याचा सोनेरी वर्ख दोन्ही पंखावर पूर्ण पसरत जातो.

कोकीळा वा भारद्वाजाची घारीसारखी आकाशात उंच भरारी वगैरे दिसत नाही. जमिनीवर वा झाडाच्या फांद्यांवरून दोन्ही पायावर एकाचवेळी उड्या मारणारा भारद्वाज कोकीळेपेक्षा जास्त प्रमाणात दृष्टीला पडतो. दोघंही बराच वेळ इतर पक्ष्यांची अंडीपिली शोधण्यासाठी झाडांच्या पानापानातूनच फिरत राहतात.

हवेच्या झोतावर (air current )  शांतपणे पंख उघडून तरंगणार्‍या घारी बघणं डोळ्यांना आणि मनाला एक वेगळाच शांतपणा देतात. आकाशात अशा अनेक घारी एकाचवेळी जरी हवेच्या झोतावर तरंगतांना दिसल्या तरी बाकी कधी घारींचा थवा एकत्र बसलेला दिसत नाही. सकाळी उन्हात पंख पसरून उंचावर बसलेली घार पहायची मजा वेगळीच! उडायच्या आधी पंख फैलावल्यावर पखांचा विस्तार त्यातील ऐट, पंख वर खाली करत दमदारपणे छातीत भरून घेतलेली हवा आाणि नंतर दमदार भरारी! सगळं पहायला माझ्यासारखं रिकामटेडं मन असायला हवं.

शहरात आपल्या शेजारच्या झाडांवर राहणारा राखी रंगाचा भल्या मोठ्या चोचीचा हॉर्नबिल त्याचे लांब पंख पसरून उडला की त्याच्या मागे त्याची शेलट्या बांध्याची, जरा लहानखुरी पोरंही उडताना दिसतात. एखाद्या घराला बाहेरून रंगबिंग द्यायला पराती बांधल्या असतील ( scaffolding ) तर खिडकीतून बांबूंवर विसावलेलं हॉर्नबिलचं कुटुंब सहज पहायला मिळतं. रंगित भला मोठा हॉर्नबिल पहायला मात्र कोकण /केरळ गाठायला पाहिजे. त्यानी उघडलेले भले मोठे पंख वर खाली होताना पहावे का त्याच्यावरील रंग नजरेत टिपावेत का त्यांची भली थोरली चोच बघावी ---- सगळा नजाराच अलौकिक असतो.

रात्रीच्यावेळी मुंबईत मरिन ड्राईव्हवर पायी पायी फिरताना अनेकवेळा रस्त्यांच्या दिव्यांच्या खांबांवर बसलेली घुबडं मान खाली वर करत समुद्राच्या शेजारील सांदिसापटींचं निरीक्षण करतांना दिसतात. अंधारात क्षणात खाली झेपावत पळणारा उंदीर धरून आणतात.

चपटासर दगड नदीच्या वा तलावाच्या संथ शांत पाण्यावर खास पद्धतीने फेकून  पाण्यावर सात सात भाकर्‍या म्हणजे तरांगाचे सात सात गोल एकापुढे एक उमटवीत गेल्याप्रमाणे आवाजात पण्याच्या लहरींची थरथर ऐकू आली की मी खिडकीबाहेर नजर टाकते. कुठेतरी उंच टोकावर बसलेला निळा किंवा तपकिरी खंड्या पहायला मिळतो. क्षणार्धात निळेशार पंख उघडून त्याने घेतलेली भरारी आकाशाच्या निळ्या रंगालाही फिकट ठरवते. जवळच असलेल्या पाणवठ्यावर दिसलेला मासा पाहून झूमकन पाण्यात शिरून जाडसर चोचीत मासा घेऊनच येणार्‍या खंड्याचा पाण्यातील सूर आणि भरारी स्मृतीचित्रात फॉसिल होऊन बसते.

काही कळायच्या आत पक्ष्यांचा थवा कलकलाट करत उडला की मगच झुप्पकन येऊन जाणारा ससाणा लक्षात येतो. आकाशातील उडता पक्षी प्रचंड वेगाने येऊन काही कळायच्या आत अचूक टिपणारा ससाणा supersonic jet किंवा hypersonic Rafale सारखा चपळ असतो.

डोंगरदर्‍यात अचानक पहायला मिळालेली दमदार गरुडझेप त्याचे विशाल पंख, त्याच्या उडण्यातला दरारा, तोरा, चापल्य, क्षणार्धात भक्ष्यावर घातलेली झडप पाहताना हाच पक्षीराज हे वेगळं सांगायला लागत नाही.  

स्वतःच्या गुणांचा, बळाचा आणि त्यातून निर्माण झालेल्या आत्मविश्वासाचा, मी करू शकतो! अशा अहंकाराचा परिचय स्वतःलाच घडला, एकदा सामर्थ्यपूर्ण ‘‘स्व’’ ची ओळख झाली की त्या व्यक्तीला, प्राण्याला वा पक्ष्यालाला मित्र वा नातेवाईकांच्या कळपासोबत रहाण्यापेक्षा ‘‘स्व’’ च्या सोबतच राहणे आवडू लागते. तरूण वाघ, सिंह, असो वा घार ,गरूड असो वा अवधूतासारखा यति असो! भय हा शब्द त्याच्या शब्दकोशातून हद्दपार झाला आहे हे त्यांच्या नुसत्या देहबोलीतून दिसतं राहतं. त्यांची मर्दानी, निर्धास्त चाल असो वा आकाशात घेतलेली भरारी असो वा एखाद्या प्राण्या/पक्ष्यावर घातलेली झडप असो वा बंदुकीच्या गोळीगत पाण्यात सूर मारून धरून आणलेली शिकार असो वा समुद्र किनारी खुर्ची टाकून रुबाबात बसलेली नुसती छवी असो! इतर देशांना, प्राण्यांना, पक्ष्यांना दहशत निर्माण करणारी असते. एखाद्या दुर्गम कडेकपारीतील त्यांच्या घरट्याकडे वाकड्या नजरेने पहायचं धैर्य कावळा चिमणीत नसतं. त्यांच्या पिल्लांनाही ही खडतर परीक्षा उत्तीर्ण झाले तरच पुढचं आयुष्य असतं.

हे सर्व उडते क्षण आयुष्याला श्रीमंती देणारे असतात. छोट्या छोट्या पक्ष्यांची उडान मनाला निखळ आनंद देते. तर मानस सरोवरावरून वा लडाखच्या पँगाँग लेक सारख्या निसर्गरम्य शांत शांत सरोवरापाशी आपण उभे असताना वरतून उडत जाणारी ब्लॉक नेक क्रेनची वा हंसाची जोडी जेव्हा आधी सरोवरात प्रतबिंबित झालेली दिसून; नंतर आपण त्या दिशेने मान वर करून पाहतो त्यावेळी निळ्या शार आकाशातून शांत, दमदारपणे धिम्या धिम्या गतीने त्यांचे पंख हलवत जातांना दिसते तेव्हा; जन्मोजन्मीचं पुण्य फळाला आल्यासारखं वाटतं. हा आनंद अन्तर्मुख करणारा असतो. त्या शिवशक्तीला भेटवणारा असतो. अंतर्मुख झालेल्या मनात कुमारगंधर्वांच्या आवाजातल्या कबीराच्या दोह्याचे शब्द कुठूनसे येऊन दाखल होतात.

उड जाएगा हंस अकेला, जग दर्शन का मेला

जैसे पात गिरे तरुवर के, मिलना बहुत दुहेला------

उड जाएगा हंस अकेला -------

--------------------------

#लेखणीअरुंधतीची-