दातेगड / सुंदरगड
दातेगड
/ सुंदरगड
1 अजिंक्यतारा, 2 सज्जनगड, 3 यवतेश्वर, 4 जरंडेश्वर, 5 नाकडीचा डोंगर, 6 किटलीचा डोंगर, आणि 7 पेड्याचा भैरोबा अशा सात रत्नांसम गडांची माला गळ्यात असलेला सात तारा म्हणजेच आत्ताचा सातारा! ह्याच सातार्‍या जिल्ह्यातील पाटण जवळ असलेला दातेगड किंवा सुंदरगड हा त्याच्यावर असलेल्या तलवारीच्या आकाराच्या एका सुंदर, गूढ विहिरीसाठी प्रसिद्ध आहे. दातेगडाच्या पायथ्याशी भेटलेल्या एखाद्या धनगर किंवा एखाद्या भेटलेल्या स्थानिकाला विचारलं तर तो सांगेल, ‘‘वीस मिनिटात चढून जाल. साठी सत्तरीचे लोकही सहज चढून जात्यात.’’ अशाप्रकारे वर चढायची चिंता आणि भीतीची कात पायथ्याशीच टाकून आम्हीही वरच्या दिशेने कूच केलं. आम्हाला घेऊन जाणारे मित्र हे स्थानिकच असल्याने आणि त्यांच्यातलेही काही सत्तर ऐंशीच्या उंबरयावर असूनही उत्साहाने सळसळताना पाहून आम्हालाही उत्साहाची लागण झाली. शहरी म्हातार्‍यांना न्यायला सहसा वापरल्या जाणार्‍या पश्चिम दरवाजाच्या मार्गापेक्षा वेगळा थेट गडावर नेणारा सोपा मार्ग एका ताईंनी आधीच रेकी करून ठेवला होता. गाड्या बर्‍याच वरपर्यंत जात होत्या. माहितीपूर्ण, उत्साही गडमित्र ‘‘अनिल बोधे’’-----नी स्वागत केलं. आणि आमच्या स्वागताला समोरच अंजन कांचन करवंदी मधल्या अंजनाचे निळाशार गुच्छ झाडावर फुलल्याचे दाखवले. फोनांचे उपयोग कानाला लावण्यापेक्षा वेगवेगळ्या झाडापानाफुलांवर रोखून त्यांना कॅमेराबंद करण्यासाठी होऊ लागले. करवंदीच्या झाडावर लटकणारी करवंद पिकली असोत नसोत अर्धी उष्टावून कोंबडा का कोंबडी बघत रसनेवरून पोटाच्या दिशेनी प्रवास करू लागली. अस्ताव्यस्त पसरलेलं फापटाचं झुडुप, ‘‘फापटपसारा’’ ह्या नेहमीच्या वापरातल्या शब्दाचा अर्थ दाखवत पसरलं होतं. कॉफीच्या फॅमिलीमधील गेळाची फळं पाहताना मन मात्र खाली उतरल्यावर कॉफी मिळाली तर काय बहार येईल असं माझ्याही नकळत म्हणून गेलं. त्याला झापण्यासाठीच जणू काही नरक्या, बोकाडा, कानफाटी, तिफन अशी वनस्पतींची नावं दुर्गमित्राच्या तोंडुन बाहेर येत असावीत असं वाटलं. फार चढायचं नव्हतच शेवटची पाच मनिटं थोडा चढ आणि दगडांच्या देशातून जात असल्याने खाली बघत, जीवाला जपत पार पडली आणि आम्ही छानशा पठारावर पोचल्याचं लक्षात आलं. ‘‘कुठेतरी बसायला हवं दोन मिन्टं!’’ हेही जीवाचं कौतुक समोर भग्न अवस्थेत उरलेल्या टेहाळणी बुरजानं पुरवलं. दुर्गमित्र समोर दाखवत होता, ‘‘हे समोर दिसतय ना ते वाल्मिक पठार आणि तो समोर दिसणारा गड गुणवंत गड! सुंदर गडावरून गुणवंत गडही सुंदरच दिसत होता. त्या तिथे बघा, जुन्या काळचा घाणा आणि तेच तेव्हाचं पर्जन्यमापकही आहे. त्यानी पर्जन्य कसा मोजत असावेत हे कळलं नाही पण पुढचं काही विचारायच्या आधीच कपि-सेना कुठलाही आवाज न करता एक एक मोहरा पुढे सरकवून चहूदिशांनी आम्हाला घेरायच्या बेतात असलेली पाहून आम्ही वेळीच पुढे सटकलो. पठारावर भल्यामोठ्या भेगेसारखं काही दिसत होतं. हीच ती तलवाराकृती विहीर !
गुगल फोटो-बापरे खाली डोकावून पाहिलं तर डोकं गरगरेल इतकी खोलच खोल दिसत होती. दोन्ही
बाजूंचा कातळ अक्षरशः सरळ एका प्रतलात (layer) कापून काढल्यासारखा दिसत होता. विहीर
साकारण्यासाठी खोदणे ह्यापेक्षा कातळ कापणे ही कृती जास्त सुसंगत वाटत होती. किती
खोल असेल? पन्नास फूट !! ------ असावी साधारण! खाली जायला छान पायर्‍या होत्या. आत्ताच्या
नाहीत------- जेव्हा विहीर खोदली तेव्हाच्याच! डावीकडच्या पायर्‍या जरा उंच उंच होत्या
तर उजवीकडच्या खूपशा कमी उंचीच्या आणि सहज उतरता येतील अशा होत्या. तरी जीवाला
जपून उतरण्यासाठी सगळेजण ‘‘खेकड्यासारखं तिरकं तिरकं उतरा’’ सांगत होते ते ऐकून भिंतीचा
आधार घेत उतरताना ‘‘खाली शंकराचं देऊळ आहे आणि त्यापुढचा नंदी हा यादवकालीन नंदीला
जशी झूल पांघरलेली असते तसा आहे.’’ अशी लालूच दुर्गमित्राने दाखवली. मग ‘‘सगळ्या पायर्‍या
उतरून बघु या की’’ असाा मनानेही कौल दिला आणि असमादिक उतरू लागले. अगदी खालच्या खालच्या
पायर्‍या शेवाळ्यानी ‘‘जरा जपून!’’ म्हणत होत्या आणि आधार भिंत हाताला जरा ओलसर लागायला
लागली होती. डाव्या हाताला डोंगरात कपार खोदून चिमुकलं सुबक शंकराचं देऊळ बनवलं होतं. पिटुकल्या नंदीची झुल निरखण्यात डोळे खाली बघत असतानाच
दुर्गमित्र म्हणाला बरोबर ह्या शंकराच्या देवळाच्या वर ह्या भिंतीवर गजांतलक्ष्मीचं
चित्र खोदलं आहे. वर बघताना टोपी मागच्यामागे खाली पडली पण लक्ष्मीअम्मा दिसल्या नाहीत.
त्यातून सर्वांना विहीरीच्या उंची-खोलीचा अंदाज येईल. वरतून पाहू शकाल म्हटल्यावर कॅमेर्‍याच्या
जीवात जीव आला. परत नेत्र आणि कॅमेरा चिमुकल्या शिवपिंडीवर स्थिर झाला असतानाच दुर्गमित्राने
ही पिंड पाहून दिशा सांगा बरं! असा प्रश्न जाळ्यासारखा फेकला आणि आम्ही त्यात सहज अडकलो.
‘‘उत्तर दक्षिण ह्या दोनच दिशा नक्की सांगता येतात. शिवाच्या पिंडीचा गोल भाग उत्तर
दाखवतो तर पागोळ्यासारख्या समांतर रेघावाला भाग दक्षिण दिशा दाखवतो.’’ असं त्याने सांगताच
‘‘मलाही तसच वाटलं’’ असं मी म्हणून घेतलं. एकंदर तलवार विहीरही दक्षिणोत्तर पसरली आहे
तर म्हणत शिवलिंगावर टाकलेला प्रकाशझोत आवरून आम्ही वर यायला निघालो. काहींच्या मते
ही विहीर भोजकालीन म्हणजे दहाव्या अकराव्या शतकातील असावी. -------विचारांच्या नादात
पायर्‍या मोजायच्या राहिल्याच गडे! पन्नास साठ तरी असाव्यात. वर आल्यावर दुर्ग मित्र
शिवमंदिर आमच्या समोर येईल अशाप्रकारे आम्हाला घेऊन विहीरीच्या दुसर्‍याबाजूला आला.
समोरच काळ्या कातळात कोरलेलं गजान्तलक्ष्मीचं
शिल्प त्याने दाखवलं. मला अभिप्रेत असलेली गजांतलक्ष्मी ही नव्हती. पण---! नक्की कळत नव्हतं---कशावर तरी उभ्या असलेल्या हत्तीचं
ते शिल्प अचंबित करून गेलं. येथे कोरलेल्या ह्या शिल्पाचा अर्थ काय असावा माहित नाही.
कदाचित कोणी इतिहाससंशोधक नक्की सांगू शकतील. आमच्या दुर्गमित्राच्या सांगण्याप्रमाणे
येथून खजिना सर्वतत्र पाठवला तरी जात असावा किंवा येथे मोठा खजिना साठवला तरी जात असे.
शिल्प कोरलेली जागा वरून बर्‍यापैकी खाली होती. वरतून
तेथे हात पोचणे सर्वस्वी अशक्य होते आणि खालून तेथपर्य़ंत चढून जाऊन खोदणे हे तर त्याहूनही
अशक्य होते. अशा दुर्गमजागी हे शिल्प कस काय बरं कोरलं असेल? मनाला विचार करकरून उत्तर
अवघड झालं की फोटोत त्याला बंद करून घरी घेऊन येणं एवढच हाती राहतं. तेथील बाकी गोष्टींची
टेहाळणी करत हा खड्डा कशाचा? हे काय? असं विचारत जात असताना दुर्गमित्रांनी आम्हाला
दगडात खोदलेल्या परातीसारख्या आकाराच्या पण जरा मोठ्या जरा तुटलेल्या भांड्यासारख्या
आकाराकडे बोट दाखवून सांगितलं, ‘‘हे थारोळं! ----- रक्ताच्या थारोळ्यात पडला होता असं
जे म्हणतात नं त्यातील हे थारोळं! ----- पूर्वी दूर गावावरून गडावर येणार्‍यांसाठी
थारोळ्यात हातपाय धुवायला पाणी ठेवलेलं असे.’’ पागोळ्याखाली थारोळ्याला ठेवलं तर आपोआप
पणी भरलं जाईल असा एक pj सुचला. ‘‘चला मित्रांनो! आता आपण पश्चिम दरवाजा पाहू म्हणणार्‍या
दुर्गमित्राच्या मागून आम्ही जाऊ लागलो. परत पन्नासच्या आसपास पायर्‍या उतरून खाली
जायचं होतं. समोरच शेंदूर लावलेल्या गणपतीचं सुंदर शिल्प दगडीभिंतीवर कोरलेलं दिसत
होतं. खाली गेलं की उजव्या भींतीवर कोरलेली
हनुमानाची मूर्तीही दिसेल ह्या उत्कंठेने खाली उतरल्यावर एकमेकांना नव्वद अंशात कोरलेल्या
दोन्ही मूर्ती दिसल्या. बाप्पांना कोणीतरी सकाळीच झेंडुचा छान हार घातला होता. बाप्पाचे
कान काही वेगळेच दिसत होते. नेहमीसारखे सूपाच्या आकारचे नसून जपाकुसुमसंकाशं
म्हणजे जास्वंदीच्या फुलासारखे होते. ‘‘सकाळच्या उगवतीच्या सूर्याचा प्रकाश गणपतीवर
पडतो तर मावळतीची उन्हं मारुतरायावर पडतात.’’ दुर्गमित्र सांगत होता. नवीन कामाची सुरवात गणेशपूजेने होते. त्यामुळे सकाळच्या
उन्हाने गजाननाची पूजा करणं जितकं भावून गेलं तितकच ओसरणीला लागलेल्या आयुष्याला मारुतरायाच्या
शक्तीची उपासना तारून नेणारी ठरेल असा विचार करत असतानाच गुढीच्या गळ्यातील गाठी बाळगोपाळांनी
येता जाता फस्त करावी त्याप्रमाणे कपिसेनेने
गणेशाच्या गळ्यातील झेंडुहाराला फस्त करायला सुरवात केली.
‘‘आपण दुसर्‍या मार्गानी आलो असतो तर ह्या पश्चिम दरवाजापाशी आलो असतो.’’ बरोबरच्या ताई सांगत होत्या. दरवाजा कसला! दगडात
कोरून? खोदून काढलेली कमान आज जरी भग्नावस्थेत असली तरी तेव्हा हा सगळा शिल्पोत्सव
साकारायला किती कष्ट पडले असतील आणि इतकं योजनाबद्ध, प्रमाणबद्ध काम कसं साकारलं असेल
हा विचार डोक्यातून जाईना. ‘‘इथून थोडं खाली उतरलं तर एक गुहा लागते.’’ असं दुर्गमित्राचं
सांगणं उशीर होत असल्याने आटोपतं घ्यायला लागलं आणि ‘दाते’गडाच्या विचारांची जागा
‘रसना’गडाने घेतली. तलवाराकृती विहीरीच्या जागी गोल-खोल कपातील वाफाळती कॉफी डोळ्यासोर
तरळू लागली.
------------------------------
अरुंधतीप्रवीणदीक्षित-
1 मे 2025
थारोळं
Comments
Post a Comment