Posts

भर्तृहरी-

  भर्तृ हरी -   काही गोष्टी लहानपणी वाचलेल्या असतात. पण ! त्याचा अर्थ कळेपर्यंत आयुष्य संपत येतं. भर्तृहरी नावाचा राजा होता. एक दिवस त्याच्या सभेत एक साधू आला. तो म्हणाला, ‘‘राजा, तू प्रजाहितदक्ष आहेस. न्यायी आहेस, कलेचा भोक्ता आहेस, सर्व सद्गुण तुझ्यावर प्रसन्न आहेत.   मी तुला एक फळ देतो. हे फळ जो कोणी खाईल तो अमर होईल.’’ साधूने झोळीतून एक फळ काढून राजाच्या हातात ठेवलं आणि तो निघून गेला. त्या फळाचा आकार, रंग, रूप इतकं मोहक होतं की ते पहाताक्षणीच खावं असं कोणालाही वाटावं. पण राजा फार निस्पृह होता; त्याने विचार केला की, ‘माझी लाडकी राणी खूप सुंदर आहे. माझ्या राज्याच्या कामापुढे मी तिच्याकडे लक्षच देऊ शकत नाही. मी हे फळ तिला देईन.’ राजाने राणीला फळ दिलं. -----पण! राणीचं उत्कट प्रेम सरसेनापतीवर होतं. राणीने विचार केला सरसेनापती जर उद्याचा राजा झाला तर ---! तिने ते फळ सरसेनापतीला दिलं. सरनौबत पद कायम रहावं म्हणून   सेनापती राणीवर खोटं खोटं   प्रेम आहे असं भासवत असला तरी त्याचं प्रेम एका लावण्यवती गणिकेवर होतं. त्याने ते फळ   त्या गणिकेला दिलं. त्या ग...

मेघदूतम्

  मेघ दूतम् मेघदूत म्हटल की जिभेवर सहजपणे ‘‘आषाढस्य प्रथम दिवसे’’ ही ओळ येते,   खरतर ती काही ह्या काव्याची   पहिली ओळ नाही किंवा   कुठल्या श्लोकाचीही पहिली ओळ नाही.   ती आहे दुसर्‍या श्लोकाची तिसरी ओळ!   पण आज ती त्या काव्याची ओळख सांगणारी   काव्यमुद्रा ठरली आहे. अनेक मराठी कवी व तज्ज्ञांनी केलेल्या अनुवादातही   ‘‘आषाढाच्या प्रथम दिवशी’’   अशीच त्या श्लोकाची सुरवात केली आहे. कवि कालिदासाचा जन्म दिन, वर्ष, इतकच काय पण त्याचं खरं नावही कोणाला माहित नाही. पण आषाढच्या पहिल्या दिवसाला त्याच्या काव्यामुळे इतकं महत्त्व प्राप्त झालं की हा दिवस कविकुलगरू कालिदास दिन म्हणून सर्वत्र साजरा केला जाऊ लागला.   काही गोष्टी माणसाला कृतार्थ करणार्‍या असतात. धन्य करणार्‍या असतात.   काशी विश्वनाथाचं दर्शन असो वा पवित्र गंगामय्याचं स्नान असो!   ती अनुभूतीच वेगळी असते. किती यात्रेकरूंनी त्याचा लाभ घेतला, ह्याच्याशी माझं काही देणं घेणं नसतं. माझ्या आधीही लाखो यात्रेकरू येउन गेलेले असतात; नंतरही लाखो येणार असतात.   पण----! मला काशीची तीर...

दातेगड / सुंदरगड

Image
  दातेगड / सुंदरगड 1 अजिंक्यतारा, 2 सज्जनगड, 3 यवतेश्वर, 4 जरंडेश्वर, 5 नाकडीचा डोंगर, 6 किटलीचा डोंगर, आणि 7 पेड्याचा भैरोबा अशा सात रत्नांसम गडांची माला गळ्यात असलेला सात तारा   म्हणजेच   आत्ताचा सातारा !   ह्याच सातार्‍या जिल्ह्यातील पाटण जवळ असलेला दातेगड किंवा सुंदरगड हा त्याच्यावर असलेल्या तलवारीच्या आकाराच्या एका सुंदर, गूढ विहिरीसाठी प्रसिद्ध आहे. दातेगडाच्या पायथ्याशी भेटलेल्या एखाद्या धनगर किंवा एखाद्या भेटलेल्या स्थानिकाला विचारलं तर तो सांगेल, ‘‘वीस मिनिटात चढून जाल. साठी सत्तरीचे लोकही सहज चढून जात्यात.’’   अशाप्रकारे वर चढायची चिंता आणि भीतीची कात पायथ्याशीच टाकून आम्हीही वरच्या दिशेने कूच केलं. आम्हाला घेऊन जाणारे मित्र हे स्थानिकच असल्याने आणि त्यांच्यातलेही काही सत्तर ऐंशीच्या उंबरयावर असूनही उत्साहाने सळसळताना पाहून आम्हालाही उत्साहाची लागण झाली. शहरी म्हातार्‍यांना न्यायला सहसा वापरल्या जाणार्‍या पश्चिम दरवाजाच्या मार्गापेक्षा वेगळा थेट गडावर नेणारा सोपा मार्ग एका ताईंनी आधीच रेकी करून ठेवला होता. गाड्या बर्‍याच वरपर्यंत जात होत्या. माहितीप...

जीवनमुक्तात्मा

Image
  जी वन मु क्ता त्मा जी वन मु क्ता त्मा आपल्या अवती भवती असंख्य माणसं वावरत असतात. दिसायला म्हणावी तर सर्वसाधारणपणे एकसारखीच वाटणारी काळी, गोरी, उंच, बुटकी दिसायला फार वेगळी नसतात. त्यांच्यामधेच अत्यंत प्रतिभावंत, कलाकार, शास्त्रज्ञ किंवा सर्व जीवनाचा आस्वाद घेऊनही कमलपत्राप्रमाणे त्यापासून अलिप्त असलेले कितीतरी जीवनमुक्त आत्मे सहज वावरत असतात. माझ्या लहानपणी, पुण्याच्या गणपती चौकात कोपर्‍यावर एक ---सुगंधी उदबत्ती असं काहीसं छोटसं दुकान होतं. इमारतीला जोतं असल्याने दुकान उंचावर होतं. अनेक वेळेला संध्याकाळी त्या दुकानाच्या बाहेर एका साध्याशा छोट्या लाकडाच्या स्टुलावर बसून खूपवेळ दुकानदाराशी गप्पा मारत बसलेला एक निरुद्योगी, रिकामटेकडा इसम मी वर्षानुवर्ष पहायचे. एक दिवस वडिलांबरोबर जातांना वडिलांनी त्यांना नमस्कार केला आणि त्या व्यक्तिने त्याहून नम्रपणे आदर भावाने प्रतिनमस्कार केला. ‘‘छोटा गंधर्व ---!’’ माझ्या प्रश्नार्थक मुद्रेला उत्तर मिळालं. ज्याला आपण रिकामटेकडा समजत होतो तो रंगमंचावरील एक मोठा कलाकार आहे हे कळल्यावर माझीच मला लाज वाटली. त्यांचं सामान्य माणसाप्रमाणे अत्यंत साधं,...

ब्रह्मध्वज नमस्तेऽस्तु !

Image
  ब्रह्मध्वज नमस्तेऽस्तु ! अशोक चंक्रांकिता, ध्वजा ही राष्ट्राची देवता देवता----गाणं ऐकताना आपल्या राष्ट्रध्वजावरील निळ्या रंगाचं अशोक चिन्ह, त्याच्यावरील 24 आरे असं   सर्व चित्र डोळ्यासमोर आपोआप येत राहतं. त्यासोबत अशोकाची गोष्ट, अशोकस्तंभ, स्तंभावरील चार रुबाबदार सिंह! सगळ्या कशा भारताच्या मातीचं नातं सांगणार्‍या भूषणावह गोष्टी!---मन भरून येतील अशा! ---छाती अभिमानाने भरून येईल अशा! महाराष्ट्राला शिवराजांचा वारसा वा प्रतिक म्हणून लाभलेला जरीपटका म्हणजे महाराष्ट्राची देवताच जणू. पूर्वी ध्वज घेऊन सैन्याच्या आघाडीला राहणारे शूर वीर ‘बिन्नीचे स्वार’ म्हणून ओळखले जात. समरांगणावर जोवर ध्वज फडकत आहे   तोवर   आपलं सैन्य विजयी आहे हे वेगळं सांगायला लागत नसे.   बिन्नीचा स्वार पडला तरी त्याच्या हातातील झेंडा सहजपणे दुसरा सांभाळत असे पण ध्वज खाली पडू देत नसे. इतकं महत्त्व त्या ध्वजाला आहे. प्रत्येक राष्ट्राचा आपला झेंडा असतो. उगवत्या सूर्याचा प्रदेश हे सांगणारा जपानचा झेंडा पांढर्‍याशुभ्र   पृष्ठभागावर लालबुंद सूर्य दाखवतो. तर अमेरिकेत 50 states आहेत हे सांगण्...

ताम्बूल/विडा -

Image
  ताम्बूल/विडा -     पूर्वी कोणी आपल्याकडे आलं वा आपण कोणाकडे गेलो तर काही तरी खाऊ दिल्याशिवाय जाऊ देत नसत. किमान चहा, कॉफी नाहीतर दूध अगदीच काही नको म्हटलं तर हातावर चमचाभर साखर तरी ठेवायची पद्धत होती. नागपूरला गेल्यावर ‘‘काही नको’’ म्हटलं तर ‘‘किमान पान तरी खाऊन जा’’ म्हणून आग्रह व्हायचा. लगेचच पानाचं तबक पुढे येई. हे सजलेलं पानाचं तबक मला माझ्या बालपणात घेऊन जाई. घरी सणासुदीला सवाष्ण ब्राह्मण वा कोणी जेवायला यायचं असेल तर विडे बनवायचं काम आम्हा मुलींकडे येई. तबकात छान मोठी मोठी जरा हिरवट पिवळसर रंगाकडे झुकलेली,मऊ नागवेलीची पानं, कात, चुना, वाट्यांमधे मसाला सुपारी (घरी बनवलेली), बारीक लखनवी बडिशेप, गुलकंद, ताजं खोवलेलं ओलं खोबरं, वेलदोडा, लवंग, गुंजेचा पाला, अस्मन्तारा (पुदिन्याचा अर्क) अशी बरीच सामग्री असायची. पानांच्या गठ्ठ्यातील वीडा बांधता येईल अशी सुबक पानं वेगळी काढून, पुसून, येणार्‍या पाहुणे किती आहेत याचा हिशोब करत विडे एका पानाचे लोडाचे का दोन पानाचे घडीचे का तीन वा पाच पानाचे गोवंद विडे --- का सशाच्या कानाचे विडे हे ठरवत आम्ही विडे बांधत असू. पानं चांगली नाह...